Sociale uitwisselingstheorie is een model voor de interpretatie van de samenleving als een reeks interacties tussen mensen die gebaseerd zijn op schattingen van beloningen en straffen. Volgens deze visie worden onze interacties bepaald door de beloningen of straffen die we verwachten te ontvangen van anderen, die we evalueren met behulp van een kosten-batenanalysemodel (bewust of onbewust).
Centraal in de sociale uitwisselingstheorie staat het idee dat een interactie die goedkeuring van een andere persoon oproept waarschijnlijker wordt herhaald dan een interactie die afkeuring oproept. We kunnen dus voorspellen of een bepaalde interactie zal worden herhaald door de mate van beloning (goedkeuring) of straf (afkeuring) te berekenen die uit de interactie voortvloeit. Als de beloning voor een interactie de straf overschrijdt, zal de interactie waarschijnlijk plaatsvinden of doorgaan.
Volgens deze theorie is de formule voor het voorspellen van het gedrag van elk individu in elke situatie:
Gedrag (winst) = Beloningen van interactie - kosten van interactie.
Beloningen kunnen vele vormen aannemen: sociale erkenning, geld, geschenken en zelfs subtiele dagelijkse gebaren zoals een glimlach, knikje of schouderklopje. Straffen komen ook in vele vormen voor, van uitersten zoals openbare vernedering, slaan of executie tot subtiele gebaren zoals een opgetrokken wenkbrauw of een frons.
Hoewel sociale uitwisselingstheorie wordt gevonden in economie en psychologie, werd het eerst ontwikkeld door de socioloog George Homans, die erover schreef in een essay getiteld "Sociaal gedrag als uitwisseling". Later ontwikkelden sociologen Peter Blau en Richard Emerson de theorie verder.
Een eenvoudig voorbeeld van sociale uitwisselingstheorie kan worden gezien in de interactie van iemand uit te vragen op een date. Als de persoon ja zegt, heb je een beloning gekregen en zul je de interactie waarschijnlijk herhalen door die persoon opnieuw uit te vragen, of door iemand anders uit te vragen. Aan de andere kant, als je iemand op een date vraagt en zij antwoorden: "Echt niet!", Dan heb je een straf gekregen waardoor je waarschijnlijk dit soort interactie met dezelfde persoon in de toekomst zult herhalen.
Velen bekritiseren deze theorie omdat ze veronderstellen dat mensen altijd rationele beslissingen nemen en wijzen erop dat dit theoretische model niet de kracht vastlegt die emoties spelen in ons dagelijks leven en in onze interacties met anderen. Deze theorie ondermijnt ook de kracht van sociale structuren en krachten, die onbewust onze perceptie van de wereld en onze ervaringen daarin vormen, en een sterke rol spelen in het vormgeven van onze interacties met anderen.