Een korte geschiedenis van de KGB

Als je de Central Intelligence Agency (CIA) hebt geënt met de Federal Bureau of Investigation (FBI), een paar flinke eetlepels paranoia en repressie hebt toegevoegd en de hele megillah in het Russisch hebt vertaald, kun je eindigen met zoiets als de KGB. De belangrijkste interne en externe veiligheidsagentschap van de Sovjet-Unie van 1954 tot het uiteenvallen van de U.S.S.R. in 1991, de KGB is niet helemaal opnieuw gecreëerd, maar heeft veel van haar technieken, personeel en politieke oriëntatie overgenomen van de zeer gevreesde instanties die eraan voorafgingen.

Voor de KGB: de Cheka, de OGPU en de NKVD

In de nasleep van de Oktoberrevolutie van 1917 had Vladimir Lenin, het hoofd van de nieuw gevormde U.S.S.R., een manier nodig om de bevolking (en zijn mede-revolutionairen) onder controle te houden. Zijn antwoord was om de Cheka te creëren, een afkorting van "De All-Russian Emergency Commission for Counter-Revolution and Sabotage". Tijdens de Russische burgeroorlog van 1918-1920 arresteerde, martelde en executeerde de Cheka - geleid door de eenmalige Poolse aristocraat Felix - duizenden burgers. In de loop van deze 'Rode Terreur' perfectioneerde de Cheka het systeem van beknopte uitvoering dat werd gebruikt door de daaropvolgende Russische inlichtingendiensten: een enkel schot in de nek van het slachtoffer, bij voorkeur in een donkere kerker.

In 1923 muteerde de Cheka, nog steeds onder Dzerzhinsky, in de OGPU (het "Joint State Political Directorate Under the Council of People's Commissars of the U.S.S.R." - Russen zijn nooit goed geweest in pakkende namen). De OGPU opereerde tijdens een relatief rustige periode in de Sovjetgeschiedenis (geen massale zuiveringen, geen interne deportaties van miljoenen etnische minderheden), maar dit agentschap voorzag wel in de oprichting van de eerste Sovjet-goelag. De OGPU vervolgde ook gruwelijk religieuze organisaties (inclusief de Russisch-orthodoxe kerk) naast zijn gebruikelijke plichten om dissidenten en saboteurs uit te roeien. Ongebruikelijk voor een directeur van een Sovjet-inlichtingenbureau, stierf Felix Dzerzhinsky aan natuurlijke oorzaken en viel dood na een hartaanval na het aan de kaak stellen van linksen aan het Centraal Comité.

Anders dan deze eerdere agentschappen, was de NKVD (The People's Commissariat for Internal Affairs) puur het geesteskind van Joseph Stalin. De NKVD werd gecharterd rond dezelfde tijd dat Stalin de moord op Sergei Kirov orkestreerde, een gebeurtenis die hij als excuus gebruikte om de hogere rangen van de Communistische Partij te zuiveren en de bevolking te verschrikken. In de 12 jaar van zijn bestaan, van 1934 tot 1946, arresteerde en executeerde de NKVD letterlijk miljoenen mensen, bevoorraadde de goelag met miljoenen meer ellendige zielen en "herplaatst" hele etnische bevolkingsgroepen binnen de uitgestrekte uitgestrektheid van de USSR zijnde een NKVD-hoofd was een gevaarlijke bezetting: Genrikh Yagoda werd gearresteerd en geëxecuteerd in 1938, Nikolai Yezhov in 1940 en Lavrenty Beria in 1953 (tijdens de machtsstrijd die volgde op de dood van Stalin).

De hemelvaart van de KGB

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog en vóór zijn executie zat Lavrenty Beria het Sovjetveiligheidsapparaat voor, dat in een ietwat vloeiende staat van meerdere acroniemen en organisatiestructuren bleef. Meestal stond dit lichaam bekend als de MGB (het ministerie voor staatsveiligheid), soms als de NKGB (het volkscommissariaat voor staatsveiligheid) en eenmaal, tijdens de oorlog, als de vaag komisch klinkende SMERSH (kort voor de Russische uitdrukking "smert shpionom" of "dood aan spionnen"). Pas na de dood van Stalin is de KGB, of het Commissariat for State Security, formeel ontstaan.

Ondanks zijn angstaanjagende reputatie in het westen, was de KGB eigenlijk effectiever in het bewaken van de USSR en zijn Oost-Europese satellietstaten dan in het aanjagen van revolutie in West-Europa of het stelen van militaire geheimen uit de VS (de gouden eeuw van Russische spionage was in de jaren onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog, vóór de vorming van de KGB, toen de USSR westerse wetenschappers ondermijnde om haar eigen ontwikkeling van kernwapens te bevorderen.) De belangrijkste buitenlandse prestaties van de KGB waren onderdrukking van de Hongaarse revolutie in 1956 en de "Praagse lente" in Tsjechoslowakije in 1968, evenals het installeren van een communistische regering in Afghanistan in de late jaren zeventig; het geluk van het bureau liep echter op in het begin van de jaren tachtig in Polen, waar de anti-communistische solidariteitsbeweging overwinnend opkwam.

Gedurende deze periode hebben de CIA en de KGB natuurlijk een uitgebreide internationale dans georganiseerd (vaak in derdewereldlanden zoals Angola en Nicaragua), waarbij agenten, dubbele agenten, propaganda, desinformatie, wapenverkoop onder tafel, interferentie met verkiezingen en nachtelijke uitwisselingen van koffers gevuld met roebel of honderd-dollarbiljetten. De exacte details van wat er is gebeurd, en waar, kunnen nooit aan het licht komen; veel van de agenten en "controleurs" van beide kanten zijn dood, en de huidige Russische regering is niet gekomen om de KGB-archieven te declassificeren.

Binnen de U.S.S.R. werd de houding van de KGB ten opzichte van het onderdrukken van afwijkende meningen grotendeels bepaald door het overheidsbeleid. Tijdens het bewind van Nikita Chroesjtsjov, van 1954 tot 1964, werd een zekere mate van openheid getolereerd, getuige de publicatie van het gedenkschrift van Alexander Solzhenitsyn uit het Gulag-tijdperk "One Day in the Life of Ivan Denisovich" (een gebeurtenis die ondenkbaar zou zijn geweest onder het Stalin-regime). De slinger slingerde de andere kant op met de hemelvaart van Leonid Brezhnev in 1964, en, vooral, de benoeming van Yuri Andropov als het hoofd van de KGB in 1967. Andropov's KGB achtervolgde Solzhenitsyn uit de USSR in 1974, draaide de schroeven op de dissident wetenschapper Andrei Sacharov, en maakte het leven in het algemeen ellendig voor elke prominente figuur, zelfs enigszins ontevreden over de Sovjetmacht.

De dood (en opstanding?) Van de KGB

In de late jaren tachtig begon de U.S.S.R. uit zijn voegen te vallen, met ongebreidelde inflatie, tekorten aan fabrieksgoederen en agitatie door etnische minderheden. Premier Mikhail Gorbachev had al 'perestroika' (een herstructurering van de economie en de politieke structuur van de Sovjet-Unie) en 'glasnost' (een beleid van openheid tegenover dissidenten) geïmplementeerd, maar hoewel dit een deel van de bevolking kalmeerde, woedde het hard. Sovjetbureaucraten die gewend waren geraakt aan hun privileges.

Zoals te voorspellen was, stond de KGB vooraan in de contrarevolutie. Eind 1990 rekruteerde het toenmalige KGB-hoofd Vladimir Kryuchkov hooggeplaatste leden van de Sovjet-elite in een hechte samenzweerderige cel, die in augustus in actie kwam nadat hij Gorbachev niet had overtuigd om af te treden ten gunste van zijn voorkeurskandidaat of te verklaren een noodtoestand. Gewapende strijders, sommigen in tanks, bestormden het Russische parlementsgebouw in Moskou, maar Sovjet-president Boris Jeltsin hield stand en de staatsgreep brak snel af. Vier maanden later werd de U.S.S.R. officieel ontbonden door de Sovjet Socialistische Republieken langs de westelijke en zuidelijke grenzen autonomie te verlenen en de KGB te ontbinden.

Instellingen zoals de KGB gaan echter nooit echt weg; ze nemen gewoon verschillende gedaanten aan. Tegenwoordig wordt Rusland gedomineerd door twee veiligheidsagentschappen, de FSB (de federale veiligheidsdienst van de Russische Federatie) en de SVR (de buitenlandse inlichtingendienst van de Russische Federatie), die in grote lijnen overeenkomen met respectievelijk de FBI en de CIA. Zorgwekkender is echter het feit dat de Russische president Vladimir Poetin 15 jaar in de KGB heeft doorgebracht, van 1975 tot 1990, en zijn steeds autocratischer bewijst dat hij de lessen die hij daar heeft geleerd ter harte heeft genomen. Het is onwaarschijnlijk dat Rusland ooit een veiligheidsagentschap zo kwaadaardig zal zien als de NKVD, maar een terugkeer naar de donkerste dagen van de KGB is duidelijk niet uitgesloten.