Samenwonen, huwelijkse voorwaarden, echtscheiding, religieuze huwelijksceremonies en wettelijke verplichtingen hadden allemaal een plaats in het oude Rome. De Romeinen waren anders dan andere mediterrane mensen in die zin dat ze het huwelijk tot een unie tussen sociaal maakten gelijken in plaats van onderdanigheid bij vrouwen te waarderen.
In het oude Rome, als je van plan was om je ambt neer te leggen, zou je je winkansen kunnen vergroten door een politieke alliantie te creëren door het huwelijk van je kinderen. Ouders schikten huwelijken om nakomelingen te produceren om de voorouderlijke geesten te verzorgen. De naam "matrimonium" met zijn wortel mater (moeder) toont het hoofddoel van de instelling, namelijk het creëren van kinderen. Het huwelijk kan ook de sociale status en rijkdom verbeteren. Sommige Romeinen trouwden zelfs uit liefde, iets ongewoons voor de historische periode!
Het huwelijk was geen staatsaangelegenheid - althans niet voordat Augustus er zijn zaak van maakte. Voordien was de ritus een privékwestie die alleen werd besproken tussen man en vrouw en hun families. Toch daar waren wettelijke vereisten dus het was niet alleen automatisch. Mensen die moesten trouwen moesten het recht hebben om te trouwen, of de connubium.
"Connubium wordt door Ulpian (Frag. V.3) gedefinieerd als 'uxoris jure ducendae facultas', of de faculteit waardoor een man een vrouw zijn wettige vrouw kan maken." -Matrimonium
Over het algemeen hadden alle Romeinse burgers en sommige niet-burger Latijnen connubium. Er was echter geen verbinding tussen patriciërs en plebeians tot de Lex Canuleia (445 v.Chr.). De instemming van beide patres familias (patriarchen) was verplicht. Bruid en bruidegom moeten de puberteit hebben bereikt. Na verloop van tijd maakte onderzoek om de puberteit te bepalen plaats voor standaardisatie op de leeftijd van 12 voor meisjes en 14 voor jongens. Eunuchen, die nooit de puberteit zouden bereiken, mochten niet trouwen. Monogamie was de regel, dus een bestaand huwelijk was uitgesloten connubium net als bepaalde bloed- en juridische relaties.
Engagements en engagementpartijen waren optioneel, maar als een engagement werd gemaakt en vervolgens werd teruggedraaid, zou contractbreuk financiële gevolgen hebben gehad. De familie van de bruid zou het verlovingsfeest en de formele verloving geven (Sponsalia) tussen de bruidegom en de toekomstige bruid (die nu was sponsa). Dowry, te betalen na het huwelijk, werd besloten. De bruidegom kan zijn verloofde een ijzeren ring geven (anulus pronubis) of wat geld (arra).
In termen van eigendom is het Romeinse huwelijk het meest onbekend. Gemeenschappelijk bezit was geen onderdeel van het huwelijk en de kinderen waren van hun vader. Als een vrouw stierf, had de man het recht om een vijfde van haar bruidsschat voor elk kind te houden, maar de rest zou worden teruggegeven aan haar familie. Een vrouw werd behandeld als een dochter van de pater familias aan wie ze toebehoorde, of dat nu haar vader was of de familie waarmee ze trouwde.
Wie de controle over de bruid had, hing af van het soort huwelijk. Een huwelijk in manum verleende de bruid de familie van de bruidegom samen met al haar bezittingen. Eén niet in manum betekende dat de bruid nog steeds onder controle van haar was pater familias. Ze moest trouw zijn aan haar man, zolang ze echter met hem samenwoonde, of scheiden. Waarschijnlijk zijn wetten met betrekking tot bruidsschat gemaakt om met dergelijke huwelijken om te gaan. Een huwelijk in manum maakte haar het equivalent van een dochter (filiae loc) in het huishouden van haar man.
Er waren drie soorten huwelijken in manum:
Sine Manu (niet in manum) huwelijken, waarbij een bruid binnen de wettelijke controle van haar geboortefamilie bleef, begonnen in de derde eeuw voor Christus. en werd de meest populaire in de eerste eeuw na Christus. In dit populaire model kon de vrouw eigendom bezitten en haar eigen zaken beheren als haar vader stierf.
Er was ook een echtelijke regeling voor slaven (contuberium) en tussen vrijgelatenen en slaven (concubinatus).
* '' Ubi tu gaius, ego gaia '. Nieuw licht op een oude Romeinse legale zaag', door Gary Forsythe; Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte Bd. 45, H. 2 (2e Qtr., 1996), pp. 240-241.