Is Turkije een democratie?

Turkije is een democratie met een traditie die teruggaat tot 1945, toen het autoritaire presidentiële regime, opgericht door de oprichter van de moderne Turkse staat, Mustafa Kemal Ataturk, plaatsmaakte voor een politiek systeem met meerdere partijen.

Een traditionele bondgenoot van de VS, Turkije, heeft een van de gezondste democratische systemen in de moslimwereld, hoewel met aanzienlijke tekortkomingen op het gebied van de bescherming van minderheden, mensenrechten en persvrijheid.

Regeringssysteem: parlementaire democratie

De Republiek Turkije is een parlementaire democratie waar politieke partijen om de vijf jaar strijden om verkiezingen om de regering te vormen. De president wordt rechtstreeks gekozen door de kiezers, maar zijn positie is grotendeels ceremonieel, met echte macht geconcentreerd in de handen van de premier en zijn kabinet.

Turkije heeft een tumultueuze, maar voor het grootste deel, vreedzame politieke geschiedenis na de Tweede Wereldoorlog, gekenmerkt door spanningen tussen linkse en rechtse politieke groeperingen, en meer recentelijk tussen de seculiere oppositie en de regerende Islamitische Rechtvaardigheid en Ontwikkelingspartij (AKP) , aan de macht sinds 2002).

Politieke verdeeldheid heeft de afgelopen decennia geleid tot onrust en militaire interventies. Niettemin is Turkije tegenwoordig een redelijk stabiel land, waar de overgrote meerderheid van de fracties het erover eens is dat politieke concurrentie binnen het kader van een democratisch parlementair systeem moet blijven.

De seculiere traditie van Turkije en de rol van het leger

De beelden van Ataturk zijn alomtegenwoordig op de openbare pleinen van Turkije, en de man die in 1923 de Turkse Republiek oprichtte, heeft nog steeds een sterke indruk op de politiek en cultuur van het land. Ataturk was een fervent secularist en zijn zoektocht naar modernisering van Turkije berustte op een strikte scheiding van staat en religie. Het verbod op vrouwen om de islamitische hoofddoek te dragen in openbare instellingen blijft de meest zichtbare erfenis van de hervormingen van Ataturk en een van de belangrijkste scheidslijnen in de culturele strijd tussen seculiere en religieus conservatieve Turken.

Als legerofficier gaf Ataturk een sterke rol aan het leger, dat na zijn dood een zelfbenoemde borg werd voor de stabiliteit van Turkije en vooral voor de seculiere orde. Daartoe lanceerden de generaals drie militaire staatsgrepen (in 1960, 1971, 1980) om de politieke stabiliteit te herstellen en keerden de regering na een periode van interim-militaire heerschappij terug naar civiele politici. Deze interventionistische rol gaf het leger echter een grote politieke invloed die de democratische grondslagen van Turkije aantaste.

De bevoorrechte positie van het leger begon aanzienlijk af te nemen na de komst van de macht van premier Recep Tayyip Erdogan in 2002. Een islamitische politicus gewapend met een krachtig kiesmandaat, duwde Erdogan door baanbrekende hervormingen door die de dominantie van de burgerinstellingen van de staat over de het leger.

Controverses: Koerden, mensenrechtenkwesties en de opkomst van de islamisten

Ondanks decennia van meerpartijen-democratie trekt Turkije routinematig internationale aandacht voor zijn slechte reputatie op het gebied van mensenrechten en de weigering van enkele van de fundamentele culturele rechten aan zijn Koerdische minderheid (ongeveer 15-20% van de bevolking).

• Koerden: In 1984 lanceerde de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) een gewapende opstand voor een onafhankelijk Koerdisch thuisland in het zuidoosten van Turkije. Meer dan 30.000 werden gedood in de gevechten, terwijl duizenden Koerdische activisten werden berecht wegens vermeende misdaden tegen de staat. De Koerdische kwestie blijft onopgelost, maar veelbelovende vredesbesprekingen resulteerden in 2013 in een gedeeltelijke demobilisatie van de PKK.
• Mensenrechten: Draconische wetgeving die wordt gebruikt om de strijd tegen de Koerdische separatisten te versterken, is ook gebruikt om journalisten en mensenrechtenactivisten die kritiek hebben op het leger en de staat te richten. Rechters hebben wetten gebruikt die vaag gedefinieerde overtredingen bestraffen, zoals 'denigreren van Turksheid', om afwijkende meningen te sluiten. Mishandeling in de gevangenis komt veel voor (zie het rapport van The Guardian).
• De opkomst van de islamisten: De AKP van premier Erdogan projecteert een beeld van een gematigde islamitische partij, sociaal conservatief maar tolerant, pro-business en open voor de wereld. Erdogan omarmde de protesten van de Arabische lente in 2011 en bood Turkije als model voor democratische ontwikkeling. Veel seculiere groepen voelen zich echter steeds meer aan de kant gezet door de AKP, beschuldigend Erdogan van steeds meer macht te vergaren en zijn parlementaire meerderheid geleidelijk aan te gebruiken om de samenleving te islamiseren. Medio 2013 escaleerde de frustratie met de leiderschapsstijl van Erdogan tot massale anti-regeringsprotesten.